Tôi bắt đầu biết đến khái niệm "chủ tịch hội đồng tự quản" trong lớp tiểu học từ tháng 10 năm ngoái khi được mời đi thực tế về mô hình giáo dục "trường học mới" ở Việt Nam (viết tắt là mô hình VNEN).

Trường học mới là gì?

Sau khi đến một ngôi trường ở thành phố được sắp xếp lịch trước, chúng tôi tới trường tiểu học Nậm Cắn 1 ở huyện miền núi Kỳ Sơn, Nghệ An - cách Vinh 300 km - theo yêu cầu "đi không chuẩn bị trước" của một đồng nghiệp trong đoàn. Trên suốt chặng đường, ông Trần Thế Sơn, Trưởng phòng giáo dục Tiểu học hào hứng kể chuyện về chuyến đi sang Colombia (mà ông và một người khác nữa là 2 trưởng phòng tiểu học duy nhất của cả nước được mời sang Colombia) để tham khảo mô hình về vận dụng cho Việt Nam.

Một nhóm trưởng báo cáo kết quả tự thảo luận trong giờ học VNEN

Lăn lộn nhiều với giáo dục vùng cao và gắn bó với tiểu học hơn 20 năm, ông Sơn chia sẻ: "Khi Nghệ An áp dụng mô hình VNEN, đi nhiều trường, nhất là nông thôn và miền núi, nhiều anh em thốt lên vì thấy trẻ con nhanh và khôn ra hẳn". Đến xã Nậm Cắn, anh Lầu Bá Thái, Phó Chủ tịch UBND xã chia sẻ, điều anh thấy rõ nhất ở những đứa trẻ người Mông ở đây là thay đổi thái độ từ rụt rè đến tích cực. Gần nhà anh có mấy cháu, trước đây có gặp thì cũng cắm mặt đi, không chào. Bây giờ thì biết chào hỏi và trả lời bằng tiếng phổ thông, chứ không dùng tiếng địa phương như trước.

Trường tiểu học Nậm Cắn 1 là một trong 2.508 trường áp dụng mô hình "trường học mới tại Việt Nam" (Việt Nam Escuela Nueva, viết tắt là VNEN), một dự án vay vốn Ngân hàng thế giới để làm đổi mới "căn bản và toàn diện giáo dục". Dự án đến nay đã giải ngân được hơn 70%. Điểm khác của dự án này so với nhiều dự án tiểu học trước đó là Vụ trưởng Tiểu học cũng đồng thời là giám đốc dự án.

Với các nhà quản lý giáo dục, mô hình VNEN được kỳ vọng sẽ là câu trả lời cho những đòi hỏi về đổi mới.

Theo mô hình truyền thống, học sinh làm việc cá nhân. Với mô hình "mới", học sinh sẽ làm việc theo cặp, theo nhóm hoặc tự học.

Theo mô hình truyền thống, học sinh học tập theo sự quản lý của giáo viên. Với mô hình này, học sinh tự chủ, tự chịu trách nhiệm quá trình học tập, tập làm lãnh đạo.

Theo mô hình truyền thống, học sinh quan tâm tới sách giáo khoa, giáo viên quan tâm tới sách giáo viên; giáo viên. Theo mô hình này, tài liệu học tập dùng chung cho học sinh, giáo viên và phụ huynh (hay còn gọi là tài liệu "3 trong 1").

Theo mô hình truyền thống, học sinh chủ yếu ghi nhớ, luyện tập theo mẫu. Với mô hình này, học sinh học qua trải nghiệm, giao tiếp và phản hồi.

Theo cách học truyền thống, giáo viên dạy theo số đông, áp đặt một chiều. Còn mô hình VNEN dạy theo cá thể, tương tác đa chiều.Giáo viên gợi mở, hỗ trợ học sinh tìm ra kiến thức.

Những thay đổi trên kỳ vọng đạt tới các mục tiêu: trang bị thêm nhiều kỹ năng còn thiếu của học sinh, cân đối giữa dạy chữ - dạy người. Đặc biệt, quá trình thành lập “Hội đồng tự quản học sinh” có mục tiêu giúp học sinh hiểu được quá trình bầu cử tự do, công bằng và dân chủ (những giá trị giáo dục tiến bộ) và thực hành các kỹ năng lãnh đạo.

Toàn quốc đã làm được "mô hình trường học mới"?

Mặc dù về lý thuyết, mô hình VNEN có nhiều ưu việt, nhưng không phải trường học nào, địa phương nào cũng háo hức đón nhận. Sự thành bại của mô hình phụ thuộc rất lớn vào đội ngũ giáo viên.

Theo ông Nguyễn Hồng Hoa, Trưởng phòng Giáo dục huyện Kỳ Sơn (Nghệ An), cả huyện có 3 trường tổ chức dạy hoc theo mô hình VNEN. Khi làm thì phải chọn hiệu trưởng "cứng tay" bởi không dễ thay đổi nếp dạy truyền thống của giáo viên, và nhất là nhận thức của người dân trong xã.

Mặc dù Hà Tĩnh đã có 48 trường nhân rộng mô hình, bà Nguyễn Thị Hải Lý, Phó Giám đốc Sở GD-ĐT tỉnh cho biết, việc triển khai nhân rộng là rất cần thiết, nhưng địa phương vẫn làm rất thận trọng.

Trong buổi làm việc với Bộ trưởng Bộ GD-ĐT giữa tháng 5 vừa qua ở Hà Giang, ông Hạng Mý De, đại diện Hội Khuyến học, nguyên giám đốc Sở GD-ĐT nêu băn khoăn mà giáo viên "không dám nói" còn phụ huynh thì "hoang mang, không hiểu gì". Đó là những thay đổi trong cách đánh giá ở bậc tiểu học theo Thông tư 30 và mô hình trường học mới. Bộ trưởng Phạm Vũ Luận đã trấn an và gợi ý giải pháp "cần làm truyền thông để thay đổi nhận thức" nhưng xem ra chưa trấn tĩnh được gì.

Việc sửa đổi Điều lệ trường tiểu học, trong đó có chi tiết "chủ tịch hội đồng quản trị" thay cho "lớp trưởng" là chuyện chuẩn bị cho việc chuyển áp dụng đại trà toàn quốc mô hình giáo dục VNEN.

Tuy nhiên, những bài học từ việc áp dụng đại trà Thông tư 30 trong năm học sẽ đặt ra một số vấn đề cần giải quyết trước khi nhân rộng mô hình VNEN ra cả nước. Thông tư 30 - văn bản hướng dẫn cách đánh giá học sinh hiện đại - sau một năm thí điểm, khi đưa vào đại trà đã bị giáo viên phản ứng gay gắt và một trong những bài học ở đây là chính nội bộ ngành chưa "đả thông" được tinh thần cho giáo viên. Còn với mô hình VNEN thì công việc lớn hơn nhiều, không chỉ thuyết phục giáo viên, đả thông dư luận xã hội, mà quan trọng hơn là tường minh cho được dự án vay vốn ODA thực sự không phải "thừa giấy vẽ voi" như cách dư luận phản ứng những ngày qua.

Dân chủ giáo dục: "Vỏ ngôn ngữ" hay "ruột tư tưởng"?

"Dân chủ và giáo dục" nay không chỉ còn là một tiêu đề của cuốn sách dẫn nhập vào triết lý giáo dục của John Dewey - một nhà triết học, tâm lý học nổi tiếng của Mỹ. Nó đã xuất hiện trong ngôn ngữ của các nhà quản lý giáo dục Việt Nam.

Tết Ông Táo năm vừa rồi rơi vào ngày 11/2. Khi năm sắp hết, Tết sắp đến, đường xá thì đông kẹt người và tòa soạn người đã vãn để làm nghi thức Tết, bạn đọc ra đường sắm Tết, tôi lại lọ mọ đến Hội trường Nhà thi đấu Trường ĐH Sư phạm Hà Nội để nghe một Thứ trưởng Bộ GD-ĐT nói chuyện về đổi mới sư phạm với các sinh viên.

Nói chuyện trong hội trường chật kín chỗ ngồi liên tiếp trong 2 giờ không nghỉ, Thứ trưởng có đề câp tới tinh thần "dân chủ" của lần đổi mới giáo dục này. Trong đó, có những "việc to" như phân cấp quản lý, giao quyền tự chủ tới các trường phổ thông, tới các giáo viên, thay vì dạy theo kế hoạch dạy học cứng nhắc, nhà trường sẽ tự chủ xây dựng phát triển chương trình dạy học của mình. Có những "việc nhỏ" như tổ chức lớp học ở tiểu học theo mô hình VNEN.

Cố ngồi nghe cho hết buổi diễn thuyết, tôi thầm nghĩ không biết bao nhiêu phần trăm sinh viên học được từ Thứ trưởng về bài học đổi mới, khi mà cách "giảng bài" của ông vẫn hoàn toàn truyền thống.

Tôi lại nhớ hồi tháng 7 năm ngoái, khi hỏi thông tin về những khảo sát khoa học và kết quả sau một năm làm thí điểm "không chấm điểm thường xuyên ở bậc tiểu học", câu trả lời "Kết quả tốt, không có phản hồi gì" từ người phụ trách mảng giáo dục khiến tôi không khỏi băn khoăn: Làm như vậy đã thấu đáo, thật sự dân chủ hay chưa hay vẫn là tư duy áp đặt để "chạy" cho kịp một chủ trương ra đại trà?

Tôi lại nhớ tới những lần khi đồng nghiệp của mình vất vả thế nào để thu thập các thông tin viết bài. Các nhân vật được phỏng vấn sau đó đã nhận được những phản hồi không chính thức về việc "không được mở thông tin" cho báo giới, từ những người quản lý trong ngành. Một tinh thần "đóng miệng" như vậy làm sao để tạo cơ sở về lòng tin cho cách làm việc "dân chủ".

"Chiếc áo không làm nên thầy tu. Việc thay mới hoặc bổ sung các từ ngữ như "chủ tịch hội đồng tự quản", "ban"; đến việc kê lại cách ngồi trong lớp học sẽ là những biểu hiện hình thức chưa đủ sức thuyết phục được rằng "chúng tôi sẽ cam kết đổi mới giáo dục theo tinh thần giáo dục tinh thần dân chủ, tiến bộ cho học sinh", trừ phi những người có trách nhiệm thuyết phục bằng chính hành động của mình. Đổi mới hay cải cách giáo dục, dù học theo mô hình của xứ sở nào đi chăng nữa, thì vẫn không thể rời nguyên tắc cơ bản "giáo dục làm gương".

Hạ Anh